نقش سردچال در ایجاد گرد و غبار در کشور

عبارت سردچال (بریده کم فشار) به پدیده‌ای گفته می‌شود که در اثر ریزش هوای سرد عرض‌های بالا به سمت استوا در یک ناوه تشکیل می‌شود که در بعضی موارد به آن استخر هوای سرد نیز می‌گویند. این پدیده جزء پدیده‌های مهم هواشناسی می‌باشد و در صورت قرار گرفتن بر روی مناطق مرطوب موجب باران‌های سیل آسا و در مناطق بیابانی، با ایجاد ناپایداری پتانسیل وقوع پدیده گرد و غبار را دارد.

پدیده گرد و غبار در ردیف بزرگترین مشکلات جدی محیطی در نواحی مشخصی از جهان است و رخداد آن در مناطق خشک و نیمه خشک از فراوانی بالاتری برخوردار است. یکی از پدیده‌هایی که هرسال و به خصوص در دوره گرم سال بخش‌هایی از کشور را تحت تأثیر قرار می‌دهد و موجب بروز خسارات فراوان در ابعاد و زمینه‌های گوناگون می‌شود، پدیده نامطلوب گرد و غبار بوده که در مواردی نیز با غلظت قابل ملاحظه‌ای همراه است. رئیس پور و همکاران (1387) با بررسی همدیدی گرد و غبارهای استان خوزستان طی یک دوره ده ساله (1976 تا 2005)نشان دادند که در دوره سرد سال سیستم‌های سینوپتیکی سطوح میانی جو و در دوره گرم سال کم فشار خلیج فارس مهم‌ترین عوامل شکل گیری گرد و غبارهای استان خوزستان می‌باشند. ایران در نیمکره شمالی بین 25 تا 40 درجه عرض شمالی از خط استوا و بین 44 و 63.5 درجه طول شرقی از نصف التهار گرینویچ واقع شده است که این موقعیت بیانگر آن است که ایران در منطقه‌ی خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد. کشور ایران به دلیل واقع شدن در منطقه خشک جهان و همجواری با پنه‌های بزرگی از بیابان‌های همسایه به طور مکرر در معرض گرد و غبارهای شدید قرار می‌گیرد به طوری که در ساله‌های اخیر بخش وسیعی از کشور،بیش از 50 روز با پدیده گرد و غبار همراه بوده است. به خصوص در جنوب غرب و غرب و باعث بروز خسارات جانی، مالی و معضلات زیست محیطی زیادی گردیده است.

اگرچه وقوع پدیده گرد و غبار از مشخصه‌های اقلیمی برخی از مناطق کشور است. اما در بررسی داده‌های آماری مربوط به این پدیده (محمود خسروی و رئیس پور 1387): از قبیل میزان گرد و غبار، شاخص آلودگی، میزان دید افقی و همچنین نقشه‌های ارتفاع ژئوپتانسیل، دما، امگا، خطوط جریان، جهت و سرعت باد در دو سطح 500 هکتوپاسکال و سطح دریا در روزهای توأم با گرد و غبار در غرب و جنوب غرب ایران طی سال‌های آماری (1996 تا 2010)، روطهای گرد و غباری محاسبه گردید. سپس با فرض اینکه "سردچال"  به عنوان یکی از سیستم‌های سینوپتیک سطوح میانی جو، در ایجاد گرد و غبارهای وارده به ایران نقش دارد، بررسی همدیدی نقشه‌های مربوط به فراسنج‌های ارتفاع ژئوپتانسیل، فشار تراز دریا،  دمای تراز 500 هکتوپاسکال و تراز دریا، امگا و همچنین نقشه‌های مربوط به بردار باد و خطوط جریان انجام گردید. نتایج حاصله نقش "سردچال" را در ایجاد گرد و غبارهای فصول بهار و زمستان  تأیید نمود. بنابراین هنگامی که یک سردچال در تراز میانی جو بر روی شرق مدیترانه، بیابان‌های شمال آفریقا و همچنین غرب سوریه شکل گیرد، پس از گذشت حدود 24 ساعت ناپایداری ناشی از سیستم مذکور منجر به شکل گیری پدیده گرد و غبار گردیده و این سامانه‌های غباری با گذر از بیابان‌های شمال عربستان و عراق، کشور ایران را تحت تأثیر قرار می‌دهد. دوره تداوم سامانه‌های گرد و غباری نرتبط با سردچال، منطبق با طول دوره حیات سردچال بوده است. در این میان همراهی سیستم کم فشار سطح زمین با سیستم سردچال (کم فشار بریده شده) به عنوان یکی از الگوهای سینوپتیکی سطوح میانی جو و همچنین  عواملی از قبیل خشک بودن  خاک مناطق بیابانی شمال صحرای عربستان، جنوب شرق سوریه و نواحی خشک و عاری از پوشش گیاهی عراق به علت عدم بارندگی در یک بازه زمانی طولانی، از جمله مواردی می‌باشند که بر وسعت پدیده گرد و غبار و غلظت غبار حاصله از آن افزوده‌اند.